.comment-link {margin-left:.6em;}

Mga Pasabong Asin Huna-huna

"Pasabong" is "inspiration". It draws its impulse from an ancient collective subconcious to bring to fruition an awareness of one's ethnic soul.

Saturday, November 04, 2006

PAGLANAT NIN PUSO

Ki Clemente Alejandria


Wara na sa puso an kaginhawahan,
Wara na sa isip an katiwasayan
Wara na sa mata an kaliwanagan
Poon pagkawara ninsi namomotan.

Iyong pagsalihid an labing pagbakho,
Dusa, haronahod, horasa nin puso,
Tinagolnodan mo nin pasiro'siro'
Sa tahaw nin dagat nin makuring mundo.

Ngonian pakatanaw sa lawod nin dagat,
Kinadenahan mong bako man na batbat,
Kundi pagkamoot. Dai malolongat……
Dahel sa kadena puso ko naglanat.

Dagos mong bayaan na mag'atong-atong
Ibinilang mo na sa ipinalubong.
Sadyang pinara' mo gayod sa giromdom.

Ay haen ka na daw, ngonian haen ka na!
Haen si saimong mapungay na mata,
Salimbadi lamang an nag-aagagha,
Maski madale lang…. pironga mansana!

Lipongaw nasabong kun naroromdoman
An banhing maogma nin pagkamootan,
Dolot sa saimo kan enot na aldaw.
Nin satuyang pusong daing pagkalingaw.

Aanhon an tipan kun sa pagkamoot,
Sa kadara, sadyang sadyang lanyag an katood.
Si horasa sana nin isip ko boot,
Masarig nang saksi nin pusong maimbod.


Luhang mapapait nanpan’ ilay-igay
Sa duwa kong mata, sa sakit katangbay,
Sugo nin puso kong hidaw sa giraray
Kan pagkamoot mong panong pagkaugay

Boot ko kuta nang saimo horoton
Na ining kadena saimong hubaron ,
Kundi kun sanga' na sa simong giromdom,
Maraot; ta ika nasa pagtoninong.

Boot ko kutanang agrangayan taka,
Kundi, inisip kong matitingol ka pa.
Manarig ta ika yaon sa pag-ogma;
Manonongod sako….. hala!…ika….sana

An hapot ko lamang kan saimong pagbaya
Tadaw ta bayaan na may tanikala?
Kundi dai bale naman sa sakuya.
Ini… kabotan mo, Ay! Ay sakong mutya.

.

Saturday, October 21, 2006

Sa Bangging Tagnong

Mata ko nagmamansay
Sa bangging madiklom
Madangog an bura’ lamang
Kan barukikik sa malomlom

Hinahanap kan sakong puso
An ribok sa harayong maromarom
Alagad, toninong an bangging tag-nong!
Ni dikit na agagha, dai nadangog sa panganoron.

Horasa’ an sakong puso
Dai natitiwasay
Rinororop an dai maipaliwanag
Hararom na mga bagay…!

Sa irarom kan daghan ko
Nagngongoyngoy
Sa kawa’ran nin paghidaw
Mga nakaaging panahon

Tinatakma pinupugolan
Alagad dai makapotan
Dunong nin mga gugurang
Natalbong sa kalingawan

Siisay ako, siisay kita?
Buksi daw puson ta
May burabod pa baga
Kan mga agimadmad ta?

Inarukay sinda, inalok maglakaw
Sa bangging diklom
Magbaktas kan dalan
Pabalik sa hinalean

Matunok, magapo an agihan
Mamundo an mga nakita nadalan
Daing nabangon, nabungkaras
Paglanat, pagsunod na kaskas

Sa kapatagan, kadlagan
Huna dai malalagalag
Lawigaw an mga dana’
Daing tapos an pagbaklay

Madiklom an bangging tagnong
Ni siyap, ni bura’ daing nadadangog
Siisay an maisog, oragon na masosog
Kan satong kalag sa modernong panahon?









Friday, October 13, 2006

TIRIGSIKAN NIN MGA BURAT


Tigsik! Tigsik ko!
An arak na naula,nalasik
Ay tara an bote dai na nabirik!

Tinitigsikan ko si padi
Inom ka lang sagkod na marindi
Daing bale, ta an aldaw na ini
Saimong gayong bertdi!

Tigsik ko an sili
Kagaton mo orog kapwerte
Pero hare ka ta an lata’
Yaon sa malanit na dila’!

Tinigsik ko an dai sukat tigsikon
Natatagong birtud kan babaeng gi’tilon!
Inarukay baga mga lalaking bale-baleon!

Tigsik ko sakong singsing
Nagkikilyab, nagsisilyab
Sinasapo sa odo nin damulag!

Tigsik kun tigsik
An ngabil mong iswil
Nagsiram nang ita’pil
Sa bote ni San Miguel!

Tinitigsik ko an sakong kainoman
Onra na yaon ka sa aratubangan
Dai ka man logod maburat o
Magkamangkamang!

Tigsik, tigsik kita!
Sa aripompon nin mga boyong
Pierde kita sa inomon
Arak baga linala’gok
Garo sana tuba’ sa darikon!

Tigsik ko si Pedrong maton
An tindog garo na sa oragon
Talsot man kun angaton
Ni Tinay na saiyang agom!

Tinigsik ko an si’mong burak
Si’mong pinaka’ingat-ingat
Dawa anong tapal mong barat
Malalaog man giraray
Kan makamandag na halas!

Tigsik na kun tigsik!
Sa saimong buhay-bagsik
Maggurang ka man logod
Dawa dai ka nang tagik!

Tigsik ko an bitoon
Nin sakong buhay
Hidaw ko an imbong
Kan saimong sinasaray!

Tigsik kita nene ko
Saimong bertday
Ngonyan na gayo
Ano gusto mong
Sakong iregalo?
Sa aldaw na ini
Espesyal saimo?

Tinitigsik ko si Mading Coring
Reyna sa kusinang maoring
Minsan iba an linuluto
Kun mayo si Pading Fermin!

Tigsik ko man an Padi sa Isla Bato
Sa pongaw nakape narosario
Nag’abot si Mamo paka odto
Pinatimplang kape si Rosario!






Tuesday, October 10, 2006

Finalists of 2006 Premio Tomas Arejola Named

by Cora A. Arejola

Thirteen literary pieces and seven collections of poetry have been shortlisted for the 3rd Premio Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon. This was announced by Carlo Arejola, managing director of the Arejola Foundation for Social Responsibility, the pioneering spirit behind Bicol’s premier literary prize.

Finalists

Novel
Introibo Ad Altare Dei, Carlos A. Ojeda, Naga City
Badas ni Satanas, Otello L. Santiano, Naga City

Poetry
Mga Rawit-dawit ni Padre Cabalquinto, Fr. Philip Francis R. Bersabe, Naga City
Karangahan, Jaime Jesus U. Borlagdan, Tabaco City, Albay
Folio, VICTOR DENNIS T. NIERVA, San Fernando, Camarines Sur
Dios Marhay na Aldaw, Honesto M. Pesimo, Jr., Naga City
An Pirang Aram Ko Manonongod sa Saimong Ngirit, Edgar A. Ramores, Naga City
Sa Gapo kan Nakaagi, Jericho H. Rabadeo, Calabanga, Camarines Sur
Aripompon nin Kapapadayawan, by Otello L. Santiano

Short Story
Ibalong 2080, Estelito Baylon Jacob, Camaligan, Camarines Sur
Anghel sa Dalipay, Austin John M. Ortinero, Goa, Camarines Sur
Kolor Takla an Agaw-Diklom, Edgar A. Ramores, Naga City
Nagpalta an Dios, Otello L. Santiano, Naga City

Essay
Bingkay, Fr. Philip Francis R. Bersabe, Naga City
Pagkahalo-halo saka Hegemonikong Direksyon kana mga Rimang Pang-igin sa PNR Site, Siyudad nin Iriga, Jose Jason L. Chancoco, Iriga City
An Bikolano, Honesto M. Pesimo, Jr., Naga City
Paghuba sa Magayon, Adrian V. Remodo, Lagonoy, Camarines Sur.

Stories for Children
Sabi ni ‘Pay, Nestor R. Alagbate, Jose Panganiban, Camarines Norte
An Rosas sa Disyerto, Jericho H. Rabadeo, Naga City

Authors of the said cited entries will each receive a framed Diploma of Merit in a gala awards night on September 12, this year, 7 p.m. at the Naga City Youth Center. The best entries, to be named in said occasion, will be awarded P2,500 and gold medallion. A grand prize winner shall then be chosen from among the said category winners, who shall then receive 10,000.00 and the Premio Tomas Arejola statuette.

--------------------------------------------------------------------------------

It is a bit late now to publish in our blog who were adjudged the winning entries in each category but we will try to get the results from Carlo Arejola, the managing director of the Arejola Foundation for Social Responsibility. If anyone is interested to get in touch with him, his office is located at the 2nd floor of the Dabu Bldg., Elias Angeles St., Naga City.

Sunday, September 24, 2006

Lola, Iba Nang Maray An Kinaban

Lola, ano ta dakul daraga ngonyan, nagaaki
Pero mayong agom?
Ano ta kaidto 'La dakulang disgrasya an
Maakian?
Simbaga daw ko 'La kun ano ta dakul daraga ngonyan
Nagyoyopyop na nin Malboro
Magpabuga garo tsiminiya
An koko madarag na, an hangaw mabata pa

Ano ta ngonyan dai na napondo an tawo pagbagting nin alas seis
Magkimotkimot an nguso nin pamibi sa Angeles
Ano ta diit na an nangungurus pag-agi sa simbahan?

Garo baga an mga drayber na sana kan Francia
An napangurus ta habong madisgrasya
May rosaryo pang sabit, ginagamit na anting-anting baga

Ano ta an mga bagongtawo kun mabisa ,
Tinitikwas na sana an palad ninda,
Binibisa an saindang angog mansana?

Ano ta bako nang tarakot an daraga makipagseks
Sa lalaking kapwa liberated
sa bagay na dapat ginigibo sana, kaidtong may lisensya?

Ano ta dakul nang nabibihag sa teks sana,
Madaling mapasimbag, mapa-oyon
Paagi nin selpon, sa lalaking tataong magdoondoon?

Lola, ano ta iba nang maray an kinaban?
Kaidto balalong totoo an pinopokpok kun may
Gustong inaapod

Lola, kaidto kamo kun sinisirip nin mga pilyo
Sinusukib an tiklad sa pantaw, maanyapan an susong nakalaylay
Kan daragang nagtatabo' sa dulay

Dai mo aram 'La, dai na kaipuhan ngonyan an pantaw
Makamansay lang nin lubot na hilaw?

Iba na talaga, ta an mga tinedyer ta
Sa monitor nasirip sana, nasurf sa mga sex sites baga
Gabos na klaseng boobs, mga baak pa, nakikita ninda!

Lola, ako nariribong
Dai ko marorop an gabos ining nagtatalibong
Iba nang maray an hiro, an nginisi asin an harakatak
Iba naman na maray an mga bagay na pigkakasibotan
Pigkakaintresan, sabihon pa kompyuter an pigkakarongawan!

Naiba na kaya an pagtubod kan mga tawo?

Kaidto simple an orolay
Dapit lang sa karsonsilyong laylay
O ki Kikay na nalislis an tapis

O ki Gurang Kakoy na paramama
Mapula na an ngipngip kasasapa
Kan bunga, apog sa buyo na dahon

Lola, iba na palan an kinaban mo
Sa kinaban kan saimong apo






Saturday, August 05, 2006

Mga Tigsik Na Mabagsik

Tigsik ko an pilyong malsok
Borahat kun makatorohok
Sa susong gobok na gobok
Nin babaeng bados-bados!

Tigsik ko si Akang
Masirot an anyap sa katabang
Ano kayang iniisip na maharang?

Tigsik ko daragang hilaw
Sa hitsura garo sarong bayawas na hubal
Mas manamit kaya sa a’ngot na makubal?

Tigsik ko an talusog
Mahalnas pag tinakma' sa ikog
Pag nadakop, orog na napulokpulok!

Tinigsik ko an paratigsik
Kun ano-ano an yawit,
Liwoy nagtataralsik!

Tigsik ko an mga parainom
Matabil na kun naboboyong
Pati malsok nagpipirong-pirong

Tigsik ko an ulianon
Halipot na an paggiromdom
Dai na nabisto an saiyang agom!


Tigsik ko si Manoy
Dai na baga naliwoy
Alang na sa tagik,
Pirmi na lang tongloy!

Tigsik ko an sakuyang agom
Dai pwedeng ribayan kun sakali
Ta siya an ranga kan buhay kong ini!


Tigsik kun tigsik!
Namarakpatik,namarakpasak
Ika an Pedrong bugsak!

Tigsik ko an parabulang
Mas pang padangat an saiyang ataman
Lalong na pampurok, sagkod na magadan!

Tigsik ko an parapadyak
Maghapon nagsisikad-sikad
Kan saiyang bisikletang karag!

Tigsik ko si Vanni
Kun ngumirit tiwi’
Kun maglakaw tabingi’!

Tigsik, ika an sakong tinitigsik!
Tawong de honra, politikong lataw,
Pero an gibo, puros sa palpal!

Tigsik ko sa mga tabili
Nakaupot sa lanob ni Padi’
Natagsik kun na-ihi!

Tinigsik ko an mahamot na tangid
Kahoy na halangkaw, burak nya giyaw
Maray na lindong, sa tawong nagbuburu-
bula’tay!




Glosario ngani maglinaw an kahulogan:

malsok - mata (sa suya' na pagtaram)
torohok - maigot na pagmaan
gobok - pagpano nin gatas sa suso
a'ngot - gurang na daraga
tagik - (tagok, manongod sa tagok naluwas sa lalake/babae)
ranga - nakakaaling, nakakahale nin karibarawan isip

namarakpatik - an pagparahiro kan hawak
namarakpasak - pareho man kan sa itaas
bugsak - aliwalas sa buhay, usmak
karag - luma na, dakul nang hirahayon
palpal - estupido
tagsik - pagpatanog kan dila sa ngaragngag
tangid - sa Tag., ilang-ilang
giyaw - yellow
bula'tay - sabi sa tawong mayong gibo, nakahuros lang sa tukawan

Thursday, August 03, 2006

ORAGON- A Word Pregnant In Meanings



The pre-Hispanic Bikols associates the word “orag”with sex. And the sexual urge. It is neither a dirty word, a word to shun, nor a word not fit for polite crowds. Way back then, sex was regarded as just one of those human needs and, like hunger for food, it should be satisfied in the course of human affairs..

The attitude towards sex was much simpler then, until the Spaniards came along and Puritan values were imposed by them upon bikol society. We get a glimpse of how the old bikols regard sex in the sexual practices they had .

They naturally enjoyed sex in an uninhibited way,. As ethnographer William Henry Scott said, the bikol women thoroughly enjoyed sex with male partners who were wearing “sacra” and disdained those who did not wear them during intercourse.

Now for those who are no longer familiar with this term (sacra’, syn.: ‘tikala’), this word still survives in bikol vocabulary to mean “a ring around handles of bolos or knives”- made of metal or rattan (‘binaklaw’)) This prevents the handle to split apart during heavy blows of the sharp instrument. One can immediately see the apt symbolism in applying it to a sexual gadget.

(One also recalls those “little rings” made of “goat’s eye” with hairs intact being sold in Ongpin. For those who are mischievous in sex play, this “hairy ring” tiokles a female sex partner no end )

The Spanish Franciscans immediately sensed the pre-eminent role of the “oragon” in old bikol society, that of the “hiyangta’”, “maginoo” and “dato’” who were of the highest social status because they earned their titles for being brave in wars and were allowed to wear tattoos on their faces and had the distinct privilege to own as many concubines they wanted, a harem, in fact, for their sole delectation.. They were the real “oragon” of pre-Hispanic times.

Thru religious brainwashing, the Spanish friars drummed upon the bikol people of the sinfulness of being “maorag”. One comes across the admonition in the bible, thus: “Dai magpakalalaw sa dalnak nin kaoragan.”.


But the word “orag” or “oragon” has expanded to so many meanings and contexts..

Its primal meaning associated with sex to denote “virility, lust, sexual prowess, masculinity” thereafter got linked to the concepts of ‘bravery, foolhardiness, fortitude, rashness, impudence, recklessness, temerity, venturesomeness, boldness, audacity, courage, intrepidity, rudeness, sauciness, insolence, and related patterns of behavior.

Now, “oragon” has morphed many times over. You find variants of the word of varying degrees of application and nuances:

Orag-oragon, one who swaggers and shows off
Naoorag, one who is extremely irritated
Inoragan, one who gets his come-uppance; or one who is beaten black and blue
Nagoorag-orag, appearing bold and impudent; one who is flip-flopping; also to mean ‘not functioning properly’
Oragan, to beat up a person
Oragan!, an expression of disbelief
Inooragan, subject to intense vexation, or intense urge or feeling
Naorag, got put off, get pissed off
Maorag ka?, to mean,”will you take my dare?”
Maynoragan ka pa!, meaning “you be damned!”
Payngorag. Plentiful, in great abundance
Oragi, an order to beat up or maul a person


The word “nangingirag” (< kirag, to be in heat) is obviously a cognate of “orag”, the former also strongly denoting an urge for sex. And the word “orog” is distanly related but the meaning takes on a more neutral tone not related to sex but sharing the same intensity.

Aside from these various contextual applications, we have variants in expressing the sense of the word: orati’, orastig, oyagon, orastigon,

It may be noted that the Tagalog word “astig” was borrowed from the Bikol word “orastig,” which is clearly a mutation from the word “oragon”. The Diksynaryo-Tesauro of Jose Villa Panganiban (ed. 1973) did not enter this as a Tagalog word for then it was a slangy word drawn from a nonTagalog source. This goes to show that a language borrows from any source for its own fullness of expression and convenience.

The term “oragon” is gradually taking on a dignified meaning and we now hear of oragonrepublic, oragon award, oragon (oragonon) magazine, and lately, I saw a commercial billboard along Elias Angeles here in Naga City carrying the name “Orastigon- the Bikol Republic.” But I am sure it is not selling a quick fix on sex!

Sunday, May 21, 2006

Ikatolong Juliana Arejola -Fajardo Workshop Sa Pagsurat-bikol

Kan Mayo 18 abot 20, ginibo an Ikatolong Juliana Arejola-Fajardo Workshop Sa Pagsurat-bikol duman sa Training Center kan CSSAC, Pili, Camarines sur.

Naalok man ako ni Jason Chancoco, sarong amigo na nagtotolod kan okasyon, na mag-ayon. Kaya tolong aldaw ako "nawara" sa Naga, yaon sa CSSAC, Pili. Maogma baga an pagtiripon duman sa Workshop ta hininguto na gayo kun pano man ngaya magkumpos nin rawitdawit. An tema iyo an teknikal na aspekto sa pagkawingkawing nin sarong tula' na tama sa porma asin tama sa pandangog.

Idtong pigsumitir na mga rawitdawit pigrukitdukit asin pighimay kun saen nagkulang asin kun saen pwede pang pakarhayon na ngani matawan nin maray na pakasurat, mapagayon susog sa paghimate asin sa pagpili nanggad kan mararahay o maninigo' na mga tataramon na pano nin kahulogan asin tagong simbolismo, mapukaw sa puso nin parabasa.

Mala ta haros maghiribi an kagsurat na iba ta natutuyawan na gayo kun saen nagkulang. Kritisismo na medyo palan magabat sa boot akoon kan suminurat ta aram ta man baga nalatob na gayo an siring na ehersisyo sa dangog, pangaran asin kakayahan nin sarong parasurat.

Pero, palibhasa nagpoporoon-poon pa man lang sinda, areglado lang ta ini an makakatabang sainda sa pagpagantad kan kalidad kan saindang mga sinurat asin tinogda'.

Sa parte ko garo sana ako paradalan, nagmamasid kan mga aktibidad asin kasibotan, kinakapa' pa baga an importansya asin halaga kan siring na Workshop; dai man ako nagpadara nin rawitdawit, medyo supog ta mayo pa akong halawig asin hararom na kabatiran sa siring na pag-ngangata'(attempt) sa lantad nin literatura.

Ultimong aldaw, nagpirit akong magboses bilang reaksyon sa nakaaging Workshop ta gustong makakua man nin pa-ontol na tuyaw an mga kagtolod kan Workshop.

Duwang tema an binuksan ko na nakita ko dapat gayod ilakip sa siring na Workshop:

Enot, magtaong lektura sa mga nagbabali sa Workshop an manongod sa salaysay nin literatura nin bikol.

Sikyera, mata'wan sinda nin diit na pakaaram kun ano, saiirisay, anong mga klase, kasuarin sinururat an mga toklos (works) panliteraryo kan Bikol. Dai pwede nanggad na an modernong parasurat mayo lamang nin agimadmad sa bagay na ini.

Halimbawa, siisay an masasabi tang Ama kan Literaturang Bikol? Poon 1900, ano an mga nasurat na? Mga komedya, plusa, o mga nobena lang baga ini? Ano an mga rawitdawit kaidto anas lang pan-simbahan? Ano baga an kaibahan kan ariwaga, tigsik, dotok, tagolaylay sa ibang klaseng literaturang bikol? Dawa ngani an mga nasambit mas na itinataram (o iinaawit) ki isinusurat, ano an impluwensya ninda sa pagsurat? Sairisay an mga parasurat kaidto?

Malinaw na an modernong parasurat dai pwedeng mayo lamang pagkagamiaw kan AGI-AGI asin GIRA kan literaryong bikol. Pinaknit mo sinda kumbaga sa panahon asin nagsusurat sinda sa contextong kawang, mayong panakin asin mayong ginugunoan.

Dai ta man gayod menoson an mga paghingoa kan mga kamagurangan ta. Seguro, may maguguno man kita nin materyal sa mga sinurat ninda na lalong mapayaman kan mga susuraton ta ngapit.

Ikaduwang tema na dapat ka-rapot sa pagtais nin pagsurat iyo an dikit na giya o pata'naw kan tamang paggamit kan lenggwahe mismo na iyo baga an kasangkapan kun baga sa pagtogdok nin estraktura. Bako sana sa punto nin gramatika kundi sa punto nin bokabularyo, naguguma' nya an sanga-sangang kahulugan kan kada tataramon na ginagamit.

An sarong poeta, nobelista, o para-osipon sa papel kumbaga, medyo dapat may sangkap asin maninigo na pakanood kan mismong lenggawaheng saiyang ginagamit sa pagtahi asin pagsuru-surogpon, ngani makahaman nin magayon na komposisyon. Dawa masabi tang may lisensya an parasurat, orog na an pararawitdawit, sa pagmukna', dai man gayod pwede na rabaraba sana, maski saen makasorabag sa pagguhit an saiyang bolpen.

Sabihon tang an teknikal na kakayahan importante sa pagkawing nin rawitdawit pero importante man an bastanteng kaaraman kan mismong lenggwahe. Lalo na pati sa rawitdawit mas magabat an pangangaipo sa paggamit nin tataramon. Dapat malikay, masiri', asin maingat kun arin an kataga' na iguguhit.

Halimbawa, kun an gustong ipahayag iyo an "grabeng kaanggotan", pwede gayod mas bagay isurat "nagsolwak an dugo ko" imbes magsurat "orag na gayo ko saiya." O "rupit na siwo'," imbes sabihon sanang "basa-basa siya."

An sa itaas ilustrasyon sana kun ano ta maray na gayo medyo mayaman kita sa tataramon ta mas orog kitang makakapahayag kan satong nasasaboot kun kita nagbibilog nin rawitdawit, o anopaman na literaryong gibo.

An mga puntong binuksan ko duman sa pagtapos kan Workshop pinagtawan man nin reparo ni Carlo Arejola, saro sa panelista, na nagpadalagan kan kasibotan. Sabi niya, gayod sa ika-apat na workshop iaayon an mga temang ini ngani magtaong mas hararom na adal sa mga mabarali.

An keynote speaker palan duman sa workshop iyo si Prof. Ma. Lilia F. Realubit, Ph.D. na sa saiyang pambukas na pataratara, nagsabi "Ikatolong taon na ining pagtiripon kan mga parasurat Bikol sa tabang kan Premio Arejola na matawan nin lugar asin oras na magkaorolay asin magkasararo an satong mga isip asin boot manongod sa tema ngonyan na taon: An Parasurat Sa Bagong Panahon: Nagpupublikar, Nadadalan, Nadadangog, Yaon Sa Tahaw Kan Kasiribotan."

Logod, magin pertinente an parasurat Bikol, yaon nanggad nakikitusay sa tahaw nin kasiribotan tataong magpulso kan kutabkutab kan banwaan.

Friday, May 05, 2006

Mga Gologolo, Ginogoop

Sabi malanit kun magduta' sa baga
Mapapaso' ka, mababaklas an kublit pa
Arog gayod kaini an mamoot sa babae
Magayon kuta, igwang nang parabaribi

Hare na pagrani, maski anong lumay kan dawani
Igoop na lang an mate, sigboha an kirikiti
Malipot na si’wag bayaeng ihaplas
Sa naghohoto-hoto mahalnas na halas

Laman lang yan, bakong dyosnon na mawot
Higop nin pulospugos sa puson na girok
Kapahaan boot mong iharok sa ibang tapayan
Magrorip ka sa ibang salog na langoyan

Pakulpaa an kurabkutab kan daghan
Palsoka an laad sa matang nangangakan
Higota an habay mabagol an yaon sa ka’ka’an
Turoging nanok, sa pangiturogan magtimasang!

Wednesday, April 19, 2006

Patawad, Pero Mahaldat

Si Gloria emperadora, aldaw nin kamahalan
Pasabong daa nin Diyos, dara nin kaherakan
Pakikapwa sa tao, ipatawad an kasa’lan
Kriminal, dai na isangal sa kagadanan!

Bigla daing ano-ano, sa semana santa
Mga tao naghorophorop, lubos dinadara
Pagsolsol na gayo nangangadye baga
Dai sukat maisip sa ginibo ni Presidenta

Biyo mundo sinda, anggot, ngipon nagraragit
Haros magbalingaw, mag-alborotong pirit
Ano ta paragadan, paralugos, teroristang posikit
Tapikon lang, maghablo’ pa ina sa binubuwis?

Mga preso daa may deretsong mabuhay man
Itratong makatao, ta’wan lugar magbakle’ man
Paano baya’ inutas nindang buhay, basta na lang
Marawrawan, marabsing sa mga namomo’tan?

Compassion, linti’ ini baga an tinaram ni may
Sabi ni Gloria mas pa syang nakikidumamay
Sa mga lolong, mga rongaw na daing ugay
Manggadan garo sana namiripit nin ukay!

Tit for tat, an eye for an eye, iyo man lang gayod
Dai nang hustisya, lingawan na sana iyo an pasabot
Dai inisip an sakit tios mga binayaan
Ika man daw magadanan, maray kun sa helang!

Monday, April 10, 2006

Bikol Dishes - To Promote Tourism

Many Philippine provinces are virtually creating artificial festivals just to offer tantalizing come-ons for domestic and foreign tourists.

But our region has an authentic festival, the Peñafrancia Regional Fiesta which dates back to Spanish colonial times, which can serve to promote tourism in our region. Mind you, it is the most genuine fiesta if ever there is; and this can serve as a springboard in promoting local tourism.

This coming September again, why don’t we highlight Bikol dishes to serve as a unique attraction to devotees and tourists who will flock to Naga? Let us take pride in our local culinary arts and show them off to visitors.

We are not projecting enough our Bikol identity in this area whereas Kapampangans and other regional groups have successfully cultivated the taste for their regional foods so much so they can already be found in 5-star hotels and are already standard fare in classy and ritzy restaurants.

Yes, we are known for ginutaan (coconut milk) dishes and spicy foods and pili sweets but we need to make serious research on local dishes that have already been forgotten and sometimes are considered very rural in image and yet have been found to be very tasty, delicious, nutritious and, in fact, contribute to the enhancement of health.

It has been found, for instance, that among the regional groups in the Philippines there is a relatively lower incidence of cancer in Bicol because of higher intake of coconut milk. Food scientists have found a close correlation between high intake of coco milk-laden food to lower cancer incidence.

It is precisely because of health benefits that virgin coconut oil is now gaining popularity, as the same micro nutrients that are found in coconut milk are also obtaining in VCO.

We are still very poor marketing agents when we try to project a good image of Bicol. We need effective marketing strategies so that our dishes may be accepted and adopted within the highly competitive food business of the country, if not among visiting tourists.

So come our regional fiesta, let us put up a culinary contest open to all towns and cities in the entire region which must submit the best-tasting, artistically-prepared dishes that are really and truly native to their localities.

What are these dishes we can start with to promote to tourists? Remember, tourists are often adventurous and positively inclined to new tastes and novel food preparations.

For instance, we have this TINOMTOMAN. It is a coco milk-laden food using bamboo shoots (lambo’) and freshwater clam (bebe) as main ingredients. Flavored with langkawas leaves, a kind of ginger plant, gives it a pungent taste.

And how about PINANGAT? At least this is standard dish at Geewan here in Naga City. Again, this is cooked in coco milk. This consists of minced boyod (freswater shrimp), ground coco meat and spices and wrapped in taro leaves (natong, katnga’). Camalig pinangat , however, has no filling, practically pure natong leaves cooked in rich coco milk.

It would be a happy occasion to pit one against the other in a culinary contest but then it just goes to show the variety of our regional food preparations just as the Bicol tongue itself shows wild and exciting variations.

We can also show them how TABAGWANG (pisipis, as some towns call it) cooked in coco milk mixed with edible fern shoots (pako) could be so delicious when its meat and all are forcefully sucked into the mouth (ugh!).

Or is not SINANGLAY just as tasty as any fish cooked in coconut milk? Sinanglay (pikadilyo to some) uses either catfish (hito’), mudfish (talusog), climbing perch(puyo) or tilapia . Tomato, onion and garlic are inserted inside the fish and then this is wrapped in petsay leaves. Again, this is cooked in coco milk.

But petsay being only used as wrapper, aside from its being bitter-tasting, I ask our cook to add a generous amount of natong leaves to ensure a hefty supply of this vegetable as I eat away at the catfish or tilapia. As an aside, has anybody made research on the nutritional values of natong? I hope it’s not like the eggplant which has zero nutritional value.

We are sure there are other exciting food preparations in our upland towns using guto’ (monitor lizard), sawa (boa constrictor), usa (deer) suhong (a kind of beetle), opon (wild boar) and other exotic animals and plants (potat leaves were then ingredients in cooking, according to Lisboa) that we ourselves would find very eatable, if not glorious in taste to the palates of foreigners.

You might laugh but remember that movie Mundo Cane? It depicted Chinese who were eating canned ants and all sorts of snakes. And there was this scene where connoisseurs were eating raw, yes uncooked, brains of monkeys which they themselves had to club to death to scoop out the brains(ugh!!).

So then let us revive Bikol foods to spice up our taste buds while promoting local tourism.

Saturday, April 01, 2006

Nagabay Ako Sa Albay


Ini an nabasa ko sa sarong Paisi sa website kan Oragonrepublic:

Inaagda kamo sa Ma-rawitdawit an Sarong Banggi sa Peninsulares Library Cafe (435 Dalan Rizal, Kabangan, Lunsod Legazpi) sa Webes, 30 Marso 2006. Babasahon kan nagkapirang kagsurat an saindang mga rawitdawit. Maghapit tabi, 6 sagkod 10 na banggi. Paki simbag po: tel 480-4888; cp 0928-778-8347; e-surat laurelpenaranda


Pagtingag ko sa kalendaryo, mismong aldaw na idto an paghimo kan okasyon! Hmmm... sabi ko maiba man an banggi ko, ano kun magpaAlbay ako?

Alagad, binaton ko an telepono saka nag-apod ako sa Peninsulares Library Cafe. Libre man daa an pag-ayon sa tiripon, daing bayad. Marayrahay. Nyako gasto ko lang sa gasolina saka sa pagkakan kun mangyari. Plano ko ma-uli mansana ako pagkabanggi.

Tineks ko si Noel D. kan Tabaco. Hinapot ko sya kun maatendir. Kan enot nagteks dai daa ta dai pa nagsweldo. Maniwang pa an bulsa. Teks ko sya uli. Nyako sayang. Magkahilingan kami kuta giraray. Enot nagkahilingan kami igdi sa Naga kan Enot na Anibersaryo kan Oragonrepublic.

Pakahaloyhaloy, nagteks sya na maayon sya sa tiripon kan mga Pararawitdawit ta nakaawit sya nin diit na pamasahe. Sabi ko, di oke.

Bakong subasuba su pagpaAlbay ko. Dangadang pa lang akong Nabua, bagwak na an oran. Maromarom nang maray an dalan. Sabi ko baad madisgrasya ako sa katuyohan na bakong negosyo. Parati an pagpapaAlbay ko rason ta mabakal epektos sa tindahan mi ni agom.
Solo lang pati ako nagdrayb, mayong kaiba. Anoman mangyari mayo lamang matuwang sako sa remalaso. Nagpipilingpiling ako saka nagraraway sa linti na panahon!

Pag-abot kong Daraga madiklom na talaga. Nangalas ako sa mga bagong edipsyo sa banwang ini. Iba man pala an hitsura kan Daraga kun banggi! Mailaw, dakul nagkikimat-kimat. Saka risang masibot an mga tawo. Tanda nin sarong mauswag lugar.

Kan inabot ko an pagdolonan nin Legazpi, napaborahat an mga mata ko. Ibong-ibong may mga posteng may ilaw. Idto palan tinaytayan kan Legazpi kan mga posteng de ilaw sagkod sa sentro! Labi segurong sanggatos an posteng idto. Ibang-iba an hitsura ta pati katindogan kan poste inilawan pa patos sa salming! Pandeorag talaga!
Panturista an dating! A city in lights kun banggi.

An impresyon ko tolos an Legazpi garo mahiwason nang maray. Mas dakula na sa Naga. Mas buhay na. Nagpipirikpitik na. Naglaog sa isip ko, ano kaya an night life igdi? An tuyaw kan mga tagaNaga siring ko, an Legazpi daa tigbak na kun banggi. Mayong mga linga-lingaan lamang. Tururog na an tawo tolos maski alas 7 pa sana. Igwa naman sinda kan Magsaysay Night Strip kan Naga? Ano daw.

Totoo dai ta masusukol an kultura kan sarong lugar kun banggi o kun ano an ginigiribo kun banggi! Mas pa, dakul an milagrong nangyayari kun banggi dai konektado sa kultura o progreso. O sa maayahay na pag'aling-aling sa tuyong pagpahingalo asin paghale nin kapagalan.

An gama-gama ko makaabot sa dudumanan patos nin paglangkag ta sabi ko maogma man gayod an maabotan ko: mga Albayanong sa tahaw nin pagkape-kape nagbabasa asin nagdadangog nin mga rawitdawit, nagsasapa' sa isip asin puso kan mga tagong kahulogan kan irinarawitdawit. Ini gayod an tanda nin paghinog asin pagrarom nin dunong nin sarong tawo. O, iba man kaya an madatngan ko?

Sa sarong teks, nagkasumpongan kami ni Noel na naghalat sako sa LCC sa may rotunda. Idto palan, mabalik man kami giraray sa kalabaan kan posteng kailawan, na iyo na palan an kalye Rizal kan mga tagaLegazpi.

Mala ta an nalaogan mi sarong garo suanoy nang harong, mala-Kastilang panahon an desenyo, anas tabla an salog, an lanob.. pati mga retrato nakakwadro sa antigong kolor... kulang na lang si Rizal an magsabat samo, mag-abrasa.

An ambiance sa laog malomhok, mahayahay, matuninong... talagang marelaks kang husto! Duman sa oro-enotan kan kakanan (restawran ini palan) may sarong kwarto na dakul libro. Haros library na nanggad. Pang-intelektwal na kakan-kakanan. Pwede ka daa magkua, magbasa nin libro manta nagkakape. Talagang, naiiba!

An kagsadiri kaining Peninsulares Library Cafe iyo si Laurel Peñaranda, sarong mapution na babae, marigmat an isip, intelektwal, magayon. Sa saiyang hiro-hiro, mayo man pinag-iba sa mga nakaturukaw sa halabang lamesa, baga sarong poet man an dating.

Sabi ko garo napaiba ako sa bako kong katropa. Mala ta yaon duman si Gilbert 'Godie' Calleja, microbiologist-poet kan Canada (tubong Bacacay, Albay), Raffi Banzuela, saro man na bikol poet, Mrs. Baldo kan BU, sarong maestra, na kaiba an saiyang aking lalaki na writer man, Frederick Lim, dating editor(?) kan sarong college paper sa Aquinas University, saka lima o anom pang dai ko nadakop an mga pangaran. Kami lang ni Jason Chancoco an taga-Naga. Anas sinda taga-Tabaco o tagaLegazpi.

Sala ako na maghuna palan na nagkakape-kape sinda. Naabotan ko nag-iirinom-inom red wine. Magkapira bagang singasingaon an somsoman: sirang may sarsa, mani, chicharon, asbp. Huna mo mga intelektwal na sobra kadunong an nakaturukaw. Ako yaon lang sa pagmasid asin pagdangog.

Medyo ngani ako napasupog ta kun igwa man daa akong darang libro, ikaag ko na sa lamesa! Idto palan kadaklan sainda dakul nang mga tokda', mga rawitdawit, mga istorya, halipot na osipon asin kun anoano pa an napalagda na sa mga magasin, peryodikal saka sa mga librong panliterario!

Mayo akong nanguso duman na sarong rawitdawit (na dapat saimong sinurat) ta nagpopoon-poon pa sana man ako pagkumpos y tirikyawit pa ngani... masupog bagang ipadangog ko sa atubangan nin mga haloyan nang nagsusururat.

An natandaan kong sinabi ni Mr. Banzuela iyo idtong pagtaram nya saka tinawan nyang doon na dapat daa magbilog nin sarong Kaburunyogan nin mga parasurat sa Bikol "igdi sa Albay" ta sa Naga igwa na daa kan Kabulig-Bikol, sa Sorsogon yaon an "Letra".

Sabi ni Noel D. igwa sinda nin kasararoan na inapod nindang "Banwa" duman sa Tabaco.

Naromdoman ko na kan panahon na Rev. Padre Luis Dimarumba, kan taon 1927, nag'organisa sinda na Rosalio Imperial, Sr. kan "Academiang Bikol". Dakul daa an myembro kan Academia. An pahayagan ninda iyo idtong 10-pahinang SANGHIRAN NIN BIKOL na an katuyohan mapayaman asin mapakaray an lenggwaheng bikol asin maparambong an literatura kaini.

Sa lawig nin panahon, magkapira pa an paghingowa na magtao nin maigot na pag'ataman sa kultura asin literaturang Bikol alagad an mga pag-ngata' na ini natalbong na sa kalingawan.

Ngonyan dakul naman an naggigiribsaw na mga hiron pasiring sa siring na intensyon: mabuhay-liwat, mapakusog, mapapusog an literaturang Bikol. Nakaka-ogma ta mga bagongtawo na an mga nagsusururat asin nangengenot an Arejola Foundation for Social Responsibility (sa pamamayo ni Carlo Arejola, sarong Palanca Awardee)sa pagtolod kan hiro' na ini.

Nagbibilog kan mga parasurat iyo an Kabulig-Bikol, sarong kaboronyogan base igdi sa Naga alagad may mga kaapil man haleng Albay asin Sorosogon. Sa cyberspace, yaon man an website na Oragonrepublic.com na lipotok nagaako nin mga tokdang bikol magin man ini rawitdawit, halipot na osipon, salaysay o nobela.

An paggabay ko sa Albay saro bagang pag'sirip sa kalakawan sa lantad nin literatura igdi sa Kabikolan. Tunay nanggad dai mapupugol an nagbubuladbukad na kamawotan sa puso nin sarong parasurat na magmukna' ta ini natural sa saiyang pagkatawo.

Tuesday, March 28, 2006

AN NATONG



An natong (apod sa Rinconada, katnga') iyo an tinanom na maski saen na matubig-tubig o kaba'san, nagtatalubo'. Sa ibang parte kan Kabikolan (arog sa Nabua), an natong tinatanom na garo arog kan paroy, por ektarya man an inooma kaini.

Sa Ingles, taro leaves an apod sa natong. Sa pagluto, dakul an pakinabang kaini. Ginagamit ining pamatos sa pinangat, pamatos sa sinanglay o kinukurunit ini asin linuluto sa guta' na may bangot pritos o karneng adobo.

Igwang natong na makura'sil (makunot), o magatol. Igwa man kaining malomhok saka maramismis pati sa panamit. Mas masiram an gulay na natong kun ini binalad saka pinaalang ba'go lutoon sa guta'. Totoo, pwede man lutoon na la'bas na la'bas o pakagutola sana.

Bakong suba, an inalang na dahon natong pig-eeksport na sa California, Estados Unidos ta dakul naman an mga bikolanong Kano' na hidaw na gayo an lutong bikol. Ogaring ta an guta' na ginagamit daa de lata imported pa sa Korea!

Kitang mga Pinoy dapat makanood mag de-lata kan gutang niyog saka i-eksport man sa Amerika ta duman ma-ipo an niyog, saka mayo daa duman nin kodkoran! He, he.

Friday, March 24, 2006

AN ALABADO

Kun ika may kotse, dai tood maglakaw sa kalye
Pirming naka-aircon, naka-Revo, padyan padigdi
Dai mo mamaanan, mga alabadong nagkuriyat
Igdi sa sementong kadlagan, nakatukaw nakaga’dat!

Mga daing sukat, duwang beses gayod sana magkakan
Sa aga mainit na tubig an saiyang pamahawan
Luwayluway nasayasay pasiring sa kantong poste
Duman matukaw, mahagad limos sa tuyong maaragi!

An mga mata garo harap mayong buhay o silyab
An mga takyag kurumbot maniniwang nagkarayat
An tulak hipyak higot an kublit garataw an kostilyas
Oldot an mga bali’wang, ano nang niwang nanggad!

Alabado sana siya, dai mayong nota sa kina’ban
Inaagihan lang baga, sya haros sipaon sa dalan
Alpog kan tinampo sinasa’ngab hinahangos man
Lutab kan mga tawo, tipsik talsik saiya natama man!

Kun anong iwitik sa palad o sa latang nakaabang
Oke sana saiya maski piso pisong mga takal
Makabakal lamang siya tinapay na pan de sal
Ibuntog sa pulis-kape timpladong dai babayaran!

Pag’uli lakaw sana siya dai mapadyak o madyip man
Ta an takal na singkong plete pwde pang itangway
Sarong solyaw na gin ki Tiyang Masang na dai napautang
Ngani an tuhod bumaskog, maogma an pangiturogan!

Iyo ini an buhay kan mga alabadong baragbarag
Kun ano ta nagin siring daing nakakapaliwanag
Huli sa tios, pinabayaan nin mga aking paog
Daing panakin sa mga magurang na naool-og!

Maagagha ka sa makayoyogtong kamugtakan
Kan mga alabadong tinampo na daing padumanan
Gusto ta man tarabangan darahon sa pailihan
Siisay baga maataman, aro-aldaw mapakakan?

Wednesday, March 22, 2006

THE ISSUE OF LINGUISTIC DIVERSITY

Here's another site worth clicking into: www.terralingua.com

This is the article on its homepage that should give us much thought:



Terralingua supports the integrated protection, maintenance and restoration of the biocultural diversity of life - the world's biological, cultural, and linguistic diversity - through an innovative program of research, education, policy and on-the-ground action.
Language, knowledge, and the environment have been intimately related throughout human history. This relationship is still apparent especially in indigenous, minority, and local societies that maintain close material and spiritual ties with their environments. Over generations, these peoples have accumulated a wealth of wisdom about their environments and its functions, management, and sustainable use. Traditional ecological knowledge and practices often make indigenous peoples, minorities, and local communities highly skilled and respectful stewards of the ecosystems in greatest need of protection. Local, minority, and indigenous languages are repositories and means of transmission of this knowledge and the related social behaviors, practices, and innovations.

As with biological species, languages and cultures naturally evolve and change over time. But just as with species, the world is now undergoing a massive human-made extinction crisis of languages and cultures. External forces are dispossessing traditional peoples of their lands, resources, and lifestyles; forcing them to subsist in highly degraded environments; crushing their cultural traditions or ability to maintain them; or coercing them into linguistic assimilation and abandonment of ancestral languages. People who lose their linguistic and cultural identity may lose an essential element in a social process that commonly teaches respect for nature and understanding of the natural environment and its processes. Forcing this cultural and linguistic conversion on indigenous and other traditional peoples not only violates their human rights, but also undermines the health of the world's ecosystems and the goals of nature conservation.

ON ENDANGERED LANGUAGES

Surfing cyberspace, I stumbled upon this website( www.ogmios.org) which gives special focus on the endangered languages of the world. Not that Bikol is near its death throes (will it still be around by the end of the century?) but the site has raised valid concerns on the immeasurable loss of cultural wealth resulting from the extinction of many world languages.

I take the liberty to copy and paste the Manifesto of the Foundation for Endangered Languages here for anyone who care to come upon my blog:



Foundation for Endangered Languages
Home | Manifesto | Membership details | Proceedings | Grant Applications | Newsletter | Links | Bibliography


1. Preamble
1.1. The Present Situation

At this point in human history, most human languages are spoken by exceedingly few people. And that majority, the majority of languages, is about to vanish.

The most authoritative source on the languages of the world (Ethnologue, Grimes 1996) lists just over 6,500 living languages. Population figures are available for just over 6,000 of them (or 92%). Of these 6,000, it may be noted that:

52% are spoken by fewer than 10,000 people;
28% by fewer than 1,000; and
83% are restricted to single countries, and so are particularly exposed to the policies of a single government.
At the other end of the scale, 10 major languages, each spoken by over 109 million people, are the mother tongues of almost half (49%) of the world's population.

More important than this snapshot of proportions and populations is the outlook for survival of the languages we have. Hard comparable data here are scarce or absent, often because of the sheer variety of the human condition: a small community, isolated or bilingual, may continue for centuries to speak a unique language, while in another place a populous language may for social or political reasons die out in little more than a generation. Another reason is that the period in which records have been kept is too short to document a trend: e.g. the Ethnologue has been issued only since 1951. However, it is difficult to imagine many communities sustaining serious daily use of a language for even a generation with fewer than 100 speakers: yet at least 10% of the world's living languages are now in this position.

Some of the forces which make for language loss are clear: the impacts of urbanization, Westernization and global communications grow daily, all serving to diminish the self-sufficiency and self-confidence of small and traditional communities. Discriminatory policies, and population movments also take their toll of languages.

In our era, the preponderance of tiny language communities means that the majority of the world's languages are vulnerable not just to decline but to extinction.

1.2. The Likely Prospect

There is agreement among linguists who have considered the situation that over half of the world's languages are moribund, i.e. not effectively being passed on to the next generation. We and our children, then, are living at the point in human history where, within perhaps two generations, most languages in the world will die out.

This mass extinction of languages may not appear immediately life-threatening. Some will feel that a reduction in numbers of languages will ease communication, and perhaps help build nations, even global solidarity. But it has been well pointed out that the success of humanity in colonizing the planet has been due to our ability to develop cultures suited for survival in a variety of environments. These cultures have everywhere been transmitted by languages, in oral traditions and latterly in written literatures. So when language transmission itself breaks down, especially before the advent of literacy in a culture, there is always a large loss of inherited knowledge.

Valued or not, that knowledge is lost, and humanity is the poorer. Along with it may go a large part of the pride and self-identity of the community of former speakers.


And there is another kind of loss, of a different type of knowledge. As each language dies, science, in linguistics, anthropology, prehistory and psychology, loses one more precious source of data, one more of the diverse and unique ways that the human mind can express itself through a language's structure and vocabulary.
We cannot now assess the full effect of the massive simplification of the world's linguistic diversity now occurring. But language loss, when it occurs, is sheer loss, irreversible and not in itself creative. Speakers of an endangered language may well resist the extinction of their traditions, and of their linguistic identity. They have every right to do so. And we, as scientists, or concerned human beings, will applaud them in trying to preserve part of the diversity which is one of our greatest strengths and treasures.

1.3. The Need for an Organization

We cannot stem the global forces which are at the root of language decline and loss.

But we can work to lessen the ignorance which sees language loss as inevitable when it is not, and does not properly value all that will go when a language itself vanishes.

We can work to see technological developments, such as computing and telecommunications, used to support small communities and their traditions rather than to supplant them.

And we can work to lessen the damage:

by recording as much as possible of the languages of communities which seem to be in terminal decline;
by emphasizing particular benefits of the diversity still remaining; and
by promoting literacy and language maintenance programmes, to increase the strength and morale of the users of languages in danger.
In order to further these aims, there is a need for an autonomous international organization which is not constrained or influenced by matters of race, politics, gender or religion. This organization will recognise in language issues the principles of self-determination, and group and individual rights. It will pay due regard to economic, social, cultural, community and humanitarian considerations. Although it may work with any international, regional or local Authority, it will retain its independence throughout. Membership will be open to those in all walks of life.

2. Aims and Objectives

The Foundation for Endangered Languages exists to support, enable and assist the documentation, protection and promotion of endangered languages. In order to do this, it aims:-

(i) To raise awareness of endangered languages, both inside and outside the communities where they are spoken, through all channels and media;
(ii) To support the use of endangered languages in all contexts: at home, in education, in the media, and in social, cultural and economic life;
(iii) To monitor linguistic policies and practices, and to seek to influence the appropriate authorities where necessary;
(iv) To support the documentation of endangered languages, by offering financial assistance, training, or facilities for the publication of results;
(v) To collect together and make available information of use in the preservation of endangered languages;
(vi) To disseminate information on all of the above activities as widely as possible.

Monday, March 20, 2006

The Pillories of England

Surfing through the internet, looking for material about pillories, I was shocked by the evident cruelty of old England society.

If pillory was meant to immobilize an offender and punish him for misdeeds, it was obvious the punishment did not merely “immobilize” him or subjected him to public scorn. This unusual punishment exposed him to grave physical danger.

What usually happened was the pilloried offender got pelted by rotten eggs, mud, excreta, vegetable refuse, and even stones which bruised his face to a bloody pulp. And if that were not enough, he got his ears lopped off!

There were other crueler forms of torture ostensibly meant to punish an errant citizen but we need not enumerate them for they are so horrible as to make one vomit out in disgust.

One begin to wonder how a supposed civilized society could exact punishment of the cruelest form. In Old England, even mere dissent could send you to the gallows or to the pillory.

Aside from pillories, it had the so-called stocks which were clamped on the offender’s feet while on a sitting position. This admittedly was a lighter punishment but try sitting immobilized for the whole day under a blistering sun unable to change position! Moreover, you have the ranting crowd to pounce on you, conditioned to draw blood at the slightest encouragement.

But then it suddenly occurred to me, was it any different here? I imagined it would not be any different in old bikol society when an offender, a thief for instance, got clamped in a pandog. He would be kicked, spat upon, thrown stones at and subjected to other forms of cruelty by people in a murderous mood.

It is only now that human civilization has evolved a deeper respect for human rights as enshrined in a United Nations Declaration and punishments are more humane. It has also recognized the validity and importance of dissent.

Dissent is a vivifying element in a democracy as it is that which opens avenues for new ideas and new approaches. To stultify dissent is to ossify a civilization and human progress is thereby stunted.





Dissent

Friday, March 17, 2006

TRACING THE ORIGINS OF WORDS



It is always fascinating to trace the roots or origins of words.

The etymology offers us an explanation of how a word came about. Consider for instance these two Bikol words, pandog and takal.

The meaning of pandog intrigues me. My mother explained to me it was used in the days of Spanish occupation to punish serious offenders by locking the head and the two hands of a malefactor in a block of two pieces of wood.

Now, in English “pillory” is the exact equivalent of this contrivance.

How come Bikol has evolved a word for “pillory”? Since this is not Spanish-derived, it would seem to suggest bikol society had already devised an interesting way of punishing offenders even earlier than Spanish colonization... In this contrivance, an offender can move or walk about but he carries a dead weight and definitely he is placed in a very awkward position, looking like a buffoon..

Yet, I failed to find this word in Lisboa’s Vocabulario de la lengua bicol. His entry for the word PANDOG means a “trap”(Sp. cepo, p. 275). Is this simply an extension of meaning?. Lisboa’s pandog does not explicitly describe the physical design of the trap Unless the trap is one that locks into one’s leg like an “atipil”, it is farfetched to assume the new meaning originated from the idea of a “trap”. Such extension of meaning would seem inappropriate for while a trap ( li’tag, a Bikol synonym) is passive as it waits only for a prey, a pandog is active as it is purposely clamped upon a person to limit his physical movement.

My mother, who explained to me the construction of this contrivance, often quoted a proverb,: An maisog harani sa pandog (A cruel person is neighbor to a pillory, or Cruelty will reap its just reward.) Likewise, Malanyaon, in his book , Istorya Kan Kabikolan (1991), also includes this same proverb in his collection.

The Bicol editor of Balalong, Luis G. Dato, also quoted a similar proverb in two forms: “An maisog harani sa pandog” and “Marhay an daog ta harayo sa pandog.” (Better a person who is humble for he is far from a garrote) . This appeared on page 3 of the March 4, 1977 issue of Balalong, a now defunct weekly newspaper in Naga City. Since Dato did not give an English translation, I took the liberty of making one according to his understanding of the word.

Dato translated the word “pandog” as a garrote (vide, same issue, same page of Balalong, in his regular section Pambihirang tataramon sa Bikol)

I tend to disagree with Dato, however, for a garrote is a Spanish device; an iron collar, in fact, used for executing criminals by wringing the neck and the old Bikols were unlikely to have invented a similar device, especially if it was made of iron altho the act of wringing the neck, or an act similar to the movement of a torque, is "pagbibiling" in Bikol.

So, where does that leave us as regards the valid meaning of “pandog”? I would still hold to my view “pandog” means “pillory” since the contraption is simply made of wood and, if ever- although it seems far-fetched- it could be an extension of meaning from the old word Lisboa referred to as a “cepo”.

Mintz and Britanico in their Bikol-English dictionary (1985) affirmed the meaning I placed to this word. In page 413, this is their entry: PANDOG, pillory, stocks.

Now, what about “takal”?

Takal as used by vendors in Naga City refer to metal currency or “coins” as distinguished from paper money. This also brings up an interesting observation.

The word takal could have sprung up etymologically in this manner: 1. It could be an ancient reference to the old practice of using shells (cowrie shells or clams) for currency as I half-seriously proposed in a previous article (Takal- Bingkay Na Kwarta Kan Mga gugurang?), or 2.) The word could be ancient and related to coinage or currency and drawn from a much older language such as Sanskrit or Chinese,or 3. It is an authentic Bikol word which only happens to be similar in sound and spelling to another bikol word, takal, referring to a specie of clam

So far no historian has discovered if the old Bikols ever possess a pre-Hispanic minting technology although they were noted by the Spanish chroniclers to be the “best artificers of gold” in the country. Gold processing was highly advanced and the old Bikols had technical words to describe every aspect of gold processing and metal working.

Consider these words we draw from Lisboa’s Vocabulario:

Dudulangan, dulangan la mina de cualquier metal (mine; the mining of metal) (p. 128)
Hirapo, gold of highest carat (p.185)
Dalisay, gold of "muy fino de quilates" (p. 115)
Panica, oro fino en quilates (gold of high carat)) (p. 276)
Harom, dark gold or gold of lower carat(p. 171)
Gasak, inferior kind of gold, brittle gold) (p. 138)
Bisig, gold with so many impurities(p. 67)
Hinolog, gold containing many impurities(p. 182)
Malamote, gold mixed with too much silver (241)
Apis, separating gold from grit or dirt (p.
Bare, (to barter two tael of inferior gold with one tael of fine gold ) (p. 58)
Tamas, refining of gold (p. 377)
Gangob, purify or refine gold in a forge (p. 135)
Babasingan, weighing scale for taels of gold(p. 60)
Sangbasing na bulawan, a tael of gold

My mother passed on to me these words related to metal- and gold-working: sanghid(to assay ) and bita (ore). From the sense of the word, Fr. Luis Dimarumba coined the name of his 10-page weekly paper in 1927 Sanghiran Nin Bikol.

Possessed with advanced knowledge in goldworking, did the old Bikols succeed in making gold coins? This is an interesting speculation.

Interestingly, Mintz & Britanico acknowledged the presence of the word “takal” in Bikol. In their Bikol-English Dictionary (1985), right on page 508 we find these entries:

takal (sp-) clam
takal any big coin

Current usage does not connote the size or the kind of coin (whether gold or silver or an alloy) in use but rather more in reference to metallic currency as against paper money.

Incidentally, there is this book by Ramon Villegas published by the Bangko Sentral Ng Pilipinas (2004) on the subject of gold and gold coins: Ginto, History Wrought In Gold I have to see a copy. It must be an excellent piece of research on Philippine goldmaking.

Sunday, February 26, 2006

Si Gloria Kugos Na Kan Militar

Sabi kaiyan sumakrang ka sa tigreng maisog
Masakit ka nang maghilig ta kun ika ilampog
O kaya ika birikan saka gibohon bahog!

Ini an nangyari na ki La Presidentang Gloria
Sa Prokalamasyon 1017 saiyang dinikta
Ano man baga, ipasunod o ipagboot niya
Masarig sya sa militar, ngani mangyari pa!

Dakul pasaway paribok na gayong oposisyon
Daing ontok siya tinataboga’ pinatatabsong
Hale sa pwestong pagkapamayo kan satong nasyon
Na sya dumulag na, garo na hayop palayason!

Sa takot sa handal na magkaurukag na tunay
Satong banwa mapano kan baga durulak ayam
Katiwasayan mawara, kabisayan matunaw
Deklara niya national emergency mangimbabaw!

Kaya uya siya sarong matagas na presidenta
Makusog boot gusto niyang madisiplina
Mga sutil, mga tumang mga sumbikalan pa
Pero an militar an saiyang takyag, armas baga!

Lumuwayluway siya, magin tuso nanggad an hiro’
Ta an militar daing gayo saiyang panero'
Anoman na awit syempre dai siya makahabo’
Ta’yo an may hokbit na hamo, armas na pamuho’!

Sarong Pagngangata'

Dai pa ko nagsurat nungka nin rawitdawit. Para sako, kasibotan ini na daing saysay, kun ini masabi na tunay na pagsisibot. Sa sakong pagheling, an naggigiribo kani sobrang pagaamos'amos sa kamatean nin tawo.

Anoman kayan an mate... mate sana 'yan! Sabi kayan, iparigos mo, mayo na. Garo daldag na dapat hisoon, pabulosan tubig ngani matukal.

Alagad, nagngata' akong magrukitdukit asin magbilog nin rawitdawit. Igdi ko inagihan an nakakanale' na pagkanood: an pagtokda' palan nin rawitdawit garo arog sa sarong boridborid nang bados na nagbabatyag!

Manta na pinapaitok mo an saimong isip, garo nagpupuros kumbaga sa pagbatyag, nalu-ag nahigot an tulak, naghohoto-hoto sa makuring kulog, dapat ida'gos na pirit sagkod na i-olsit an ibinados!

Pag ominolpot na, haay, nabulos bigla pawara' an kulog kaiba an dai paghunaon na ogma ta tapos na an kalbaryo nin pagbatyag, asin namundag na an haloy na pigdarodara sa saiyang tulak. An iba nasabi an pagmukna nin rawitdawit garo nagsex nin magdamlag!

An iba man nasasambit an pagpuga' nin kinodkod. Binibiring na gayo sagkod mahiris an guta'. Sabi ko, mayo man pinag-iba an simileng ini sa pagsex, ta baga pinupuga' mo an saimong pagkalalaki sa kaka'gan kan babae.

Sa tolong komparasyon, magkabaraing an nasisi'rip tang prinsipyo- an tagok o esensya hinihiris ngani igwang lumuwas na epekto sa realidad.

Sa siring na nota, iturog ko na ngona an sakong isip. Baad lamang magbunga nin mas nakakawili sa satong pagatid'atid.

Wednesday, February 22, 2006

AN PARABOTE

Bote, batbat, plastik, mga ipakilo sa dyank
Yan an hanap kan paraboteng nagpapadyak.
Kaidto kariton tolod, dai pa sinisikad
May asenso man baga maski yaon sa balad!

Bote! bote! Kurahaw nyang garataw an ugat
Makadangog an kagharong kan saiyang kagrat
Ipabakal mga bagay na nagbabaragbarag
Ogma na paraboteng naglilibot sa syudad!

Ga'not! Ga'not! namarigos an saiyang hawak
Pati ka’ka’ kinukulog, sa daplos napapalbag
Tabay nya namimislog, tingog namamaas
Hanapbuhay sa init, nangangarahit sa paghanap!.

Masakit! mapawot! pagbobote sa syudad
Pero sa kulang adal anong posibilidad
Kan tawong dai ngani tataong magsurat
O magbasa kan, mga kalingking na borobaliktad!

Tuesday, February 14, 2006

AN PARAPADYAK



Si Ensiong galapong parapadyak sa Kalye Natong
Anom an aki saro-saro sana an inagom,
Dati piyon sya, an agom (ngaya) nagbubulong
Pero bihira man baga makapokpok sa harong
O an agom ngani makatapal sa laponglapong.

Kaya, uya, aga hapon nakasakrang sa padyak
Pwerte an da’gos, mga singkil nagsisikadsikad
Kun tolo an pasahero, haros kapoy sa pagparoab
Kan padyak na binawnderi, na sobrang karagkarag

Ini an buhay nya sarong kayas sarong tuka,
Paghapon paoy an hawak, tabay malalata’
Hanapbuhay dai pwede magloktaw nanggad baya’
Ta kun maghinugak siya pamilya dai masiba’.!

DARAGANG HUBAL

Daragang hubal, mata mapungayon
Daghan , kumbo’, abang tibo’gong
Piad birigwis lubot malomhokon
Hayy!, Anong gayon, dai paghunaon!

Makawiwili kun pagmasidmasidan
Mata dai maomoy sya rontohokan
Dai mabasogbasog, o baga maotban
Hayy! Baga kinitik sakong ngalongaloan!

Huyom nya matalinghagang gayo
Garo ki Mona Lisang yaon sa kwadro
Ano kaya hinuhuna nyang totoo?
Hayy! Matotorete sakong sorosoro!

Kutad kan puso,sakong minamatean
Naroab na todo kun sya nagdadangadang
Tog!tog! Mararangka sakong daghan
Hayy! Yaon na kaya sya sa atubangan!

Alagad ako saiya sanang liniliodan
Sinsasadit garo sana alohipan
Silisili na pero daing maginibohan
Hayy! Ano na ini sakong namamatean!

Paglihis nya ako naanyap padali
Makita lang imbay kan saiyang agi
Mata ko magbotlog sa pagkawili
Hayy! Anong lumay an igwa nya padi!

Garo na baga inuukag hinuhurasa'
Mga ugat kan puso kong nangangapa'
Noarin mahubya’ an sakong paghanga'
Igdi sa daragang hubal maaringasa'!!

Saturday, February 11, 2006

An Kalesa



Igdi sa Naga igwa pa doy nin kalesa
May kutsero sa enotan may latigo pa
Pag sutil an kabayo o nagyayaba-yaba
Hinahaplitan todo ngani magarangkada!

Sa panahon nin kompyuter, selpon pa
Digicam, o drone, cable TV pa
An kalesa garo luma, nalalaos na
Pero iti-iti nin kabayo ok pa!

Tagadag, tagadag an dalagan nya,
Mga pasahero, inaaling-aling baga
Dinuyanduyan, sinda rinaranga
Anoman problema, nalilingawan na!

Mga pasahero haros magka-aybol pa
Maski magkaiwal, pirit nati’nohan na
O kun habo, naliod na sana
Liog tokriog, natotoog logod pa!

Pag atot kan kabayo, alimyong maba'ngog
Natayap sa likod nasisinghot kan gabos
Tinatagal na sana kan mga dukhang tios
Anong maginibo ta an plete doro-dos!

An Kadlagan

Tumukad ka sa bukid doy
Maanan mong haloyhaloy
Mga gamgam, mga kahoy
Mga doot, mga laboy.

Alohipan man, o tanga
Mga balagon o narra
O hamurawon kun igwa
Yakal , lawaan aber pa.

Singhoton mo man an tayap
Kan duros, amyo kan burak
Kan tangid namumukadkad
Ta’yan bihira na nanggad!


Maanyapan mo sawa, dignos
Talon pati aliwoswos
Ukay pa o gutong gosgos
Saimo lang doy irimpos

Mga tanawon na tara
Madali nang mawawara
Padagos sayod mapara
Kun kita lubos pabaya.

Mga troso, o pasagi
Purukan linalagadi
Ginogoyod man pasipi
Bukid ta nalili’gi’

Ika ako kita gabos
Magmakulog man nin lubos
Ngani kadlagan padagos
Magdadanay daing tapos